Verdiepende verbanden tussen zelfrespect, burn-out en autonomie

Mijn persoonlijke stelling is dat er in Nederland te weinig zelfrespect is onder de (werkende) bevolking*. Gewoon ergens ‘nee’ tegen zeggen, zonder het gevoel te hebben je te moeten verantwoorden, is een heerlijk gevoel van vrijheid. Het is de vrijheid van het leven zelf, die ieder mens tot zijn of haar beschikking heeft. Het is de eigen en innerlijke keuze om jezelf te zijn, los van systemen, verwachtingen of sociale codes.

Zelfrespect is een centraal psychologisch kernbegrip van ‘het mens-zijn’. Bij het niet voldoende tot ontwikkeling laten komen van zelfrespect, je innerlijke waarde, dan ben je jezelf onbewuste aan het verwaarlozen. Dat heeft allerlei oorzaken, die veelal gelegen zijn in iemands biologische aanleg gecombineerd met een opvoeding en sociale omgeving waar van alles scheef liep.

De gevolgen van die onbewuste zelfverwaarlozing zijn niet mals. Dat kan zich uiten in uiteenlopende persoonlijke problematiek zoals een stevige burn-out (meer dan alleen energetisch leeglopen), problemen met het opbouwen en in stand houden van relaties, niet toe komen aan (persoonlijk) leiderschap, problemen met het nemen van maatschappelijke verantwoordelijkheid en problemen met de natuurlijke persoonlijke ontwikkeling.

Dat is nogal wat.

Daarbij kan een tekort aan zelfrespect leiden tot het existentiële gevoel dat je leven stilstaat — alsof je steeds over een onzichtbare drempel struikelt, zonder te weten waarom.

Verderop in dit blogartikel heb ik een checklist gemaakt zodat je de onderdelen en de mate van zelfrespect en de energiehuishouding bij jezelf kunt checken.

Ga zelfrespect zien als het sleutelthema voor: burn-out, grenzen stellen en autonomie

1. Zelfrespect en burn-out: de fundamentele verbinding

Mensen met (chronisch) weinig zelfrespect:

• Relativeren hun eigen behoeften en gevoelens te veel
• Zetten de belangen van anderen structureel boven die van henzelf
• Durven geen ‘nee’ te zeggen, uit angst voor afwijzing, schuldgevoel of het idee dat ze niet ‘goed genoeg’ zijn als ze grenzen stellen, of bang zijn om buiten gesloten te worden.
• Hebben vaak een externe ‘locus of control’: ze zijn afhankelijk van waardering of erkenning van buitenaf om zich goed te voelen.

Dat alles draagt sterk bij aan het ontstaan van burn-out, verder te herkennen aan het volgende gedrag:

• Ze gaan structureel te lang door (onrealistisch plichtsgevoel)
• Signalen van overbelasting worden genegeerd of gebagatelliseerd
• Ze voelen zich verantwoordelijk voor zaken die buiten hun macht ligt

Inzoomen: waarom burn-out niet zomaar ‘overgaat’: het effect van associatie en ontsteking

Recent neurobiologisch onderzoek** laat zien dat burn-out niet alleen een psychisch of energetisch probleem is, maar ook een fysiek ontstekingsproces in de hersenen. Chronische stress activeert het immuunsysteem, waardoor er een laaggradige ontsteking ontstaat (een chronisch, subtiel ontstekingsproces in het lichaam, dat niet acuut of zichtbaar is, zoals bij een wond of infectie, maar wel langdurig actief blijft op de achtergrond) — vooral in gebieden die betrokken zijn bij energie, motivatie en concentratie. Dit verklaart waarom mensen met burn-out vaak langdurig vermoeid blijven, zelfs als ze “niets meer hoeven”.

Wat er in dit ziekteproces zo verraderlijk werkt, is het effect van associatie: het brein koppelt onbewust situaties aan stressresponsen. Wie bijvoorbeeld altijd met tegenzin naar werk fietste, kan maanden later nog een lichamelijke stressreactie ervaren bij het zien van de fiets. Het is letterlijk een Pavlov-reactie die opnieuw stresshormonen (zoals interleukine-6) activeert, die dan direct vermoeidheid veroorzaken.

Herstel betekent dus niet alleen ‘rust nemen’, maar ook radicaal breken met de triggers die het lichaam blijven vertellen dat het in gevaar is. Want dat is wat er gebeurd. In de praktijk betekent dit: andere routines, een nieuwe werkomgeving, oude patronen compleet doorbreken — dus níet; ’terug naar het oude’. Alleen dan krijgen je lichaam en geest de kans om echt te herstellen.

2. Zelfrespect en grenzen: verwaarlozing van jezelf

Grenzen stellen begint met voelen dat je er mag zijn — met alles wat je wel en niet kunt of wilt. Zelfrespect is hier dan ook de basis.

Zonder voldoende zelfrespect:

• Ervaar je het stellen van een grens als iets ‘egoïstisch’ of ‘oncollegiaal’.
• Ontbreekt het innerlijke kompas dat zegt: “Tot hier, en niet verder.”
• Is er een verhoogde kans op zelfverloochening en overcompensatie.

Met voldoende zelfrespect:

• Erken je je behoefte aan rust, herstel, autonomie als legitiem
• Durf je assertief te zijn zonder schuldgevoel, schaamte of onzekerheid.
• Kun je je energie beter bewaken en verdelen over de dag.

“Wie zichzelf niet voldoende respecteert, kan moeilijk opkomen voor zichzelf — en loopt dus meer risico om over de eigen grenzen heen te gaan die hij of zij niet eens bewust herkent.”

3. Zelfrespect en autonomie

Zelfrespect en autonomie zijn diep met elkaar verweven, omdat zelfrespect de innerlijke basis vormt waarop autonomie kan rusten. Zonder zelfrespect mist autonomie haar psychologische verankering — dan blijft het een theoretisch recht, geen geleefde werkelijkheid. Hieronder leg ik uit hoe dat werkt. Vooral van belang voor mensen die overwegen om voor zichzelf te beginnen.

Wat is autonomie?

Autonomie betekent letterlijk: “zelf-wetgeving” (Grieks: autos = zelf, nomos = wet). In de praktijk verwijst het naar:
– het vermogen om zelf keuzes te maken,
– verantwoordelijkheid te nemen voor die keuzes en je handelen,
– je leven en werk inrichten volgens je eigen waarden en inzichten.

Autonomie vereist dus innerlijke stevigheid en je niet laten leiden door een vaag gevoel (emoties die je niet herkent en dan maar wat doet) – en dat is precies waar zelfrespect in beeld komt.

Waarom helpt zelfrespect bij het versterken van autonomie?

1. Zelfrespect geeft je het recht jezelf serieus te nemen.

Als je jezelf respecteert, beschouw je je gevoelens, grenzen, wensen en overtuigingen als legitiem. Je zegt innerlijk: “Ik doe ertoe, mijn mening telt.”

Daardoor claim je ruimte om te leren, en vooral om jezelf (gevoel, overtuigen) te leren kennen, en zelfstandig keuzes te maken, in plaats van je voortdurend te schikken naar anderen (of zelfs door geprojecteerde verwachtingen van anderen).

In meer existentiële zin betekent zelfrespect dat je jezelf erkent als eerstverantwoordelijke over je eigen bestaan. Je gevoelens en overtuigingen mogen er zijn; ze verdienen erkenning, zowel van jezelf als van de ander. Iedereen heeft de plicht om de ander daarin te respecteren. Alleen dan kan er een gelijkwaardige, open en constructieve conversatie ontstaan.

Die erkenning is geen vrijbrief, maar een uitnodiging tot zelfonderzoek: Wat voel ik werkelijk? Wat geloof ik? En is dat waar en passend in deze situatie? Niets ligt immers vast — en precies dat maakt ons menselijk.

Je bent niet de enige als je dit lastige materie vindt: het wordt ons ook nergens geleerd. Ja, pas als het al te laat is. Terwijl dit thema de kern treft van wat een goed en menswaardig leven mogelijk maakt. En juist omdat dit essentiële besef maatschappelijk ontbreekt, herhaal ik mijn stelling: er is in Nederland een fundamenteel tekort aan zelfrespect onder de (werkende) bevolking. En dat tekort heeft verstrekkende gevolgen.

De gevolgen daarvan zien we elke dag, want het fundament voor een correct werkende maatschappij berust op drijfzand (een algemeen tekort aan zelfrespect als de oorzaak), zo kunnen we nu concluderen.

In plaats van werkelijk te kunnen leven vanuit innerlijke waarheid, slepen veel mensen zich voort — pleisters plakkend, pappend en nathoudend.

Het gevolg?

De één belandt in een burn-out. De ander glijdt weg in een depressie of wordt onverschillig. Een derde overschrijdt fatsoensgrenzen, gedreven door frustratie die kan doorslaan in woede, cynisme of zelfs razernij.

Dit is geen toeval. Het is oorzaak en gevolg. Als zelfrespect van het individu ontbreekt, dan raakt een maatschappij uit balans — van binnenuit.

2. Zelfrespect vermindert afhankelijkheid van externe goedkeuring

Mensen met weinig zelfrespect zijn vaak sterk gericht op wat anderen vinden — en stemmen hun keuzes daarop af. Dat is het tegenovergestelde van autonomie.

Met voldoende zelfrespect:

– durf je af te wijken
– accepteer je dat niet iedereen het met je eens hoeft te zijn
– vertrouw je op je eigen kompas
– durf je kwetsbaar te zijn en te leren

Dit is de basis voor autonoom handelen met innerlijke rust.

3. Zelfrespect versterkt morele autonomie

Zelfrespect is ook een morele houding: je weigert jezelf te verlagen of te laten gebruiken. Daardoor kun je ‘nee’ zeggen tegen druk die indruist tegen jouw waarden — of dat nu komt van een leidinggevende, sociale norm of gouvernementeel systeem.

Dit is essentieel bij integriteit (correct en transparant handelen) en bij weerstand tegen onrecht of manipulatie — iets wat Kant (filosoof van de autonomie) al centraal stelde.

4. Zelfrespect ondersteunt zelfsturing en verantwoordelijkheid

Zelfrespect impliceert dat je jezelf waardig acht om regie te nemen over je leven. Je voelt je verantwoordelijk voor je keuzes, in plaats van slachtoffer van omstandigheden. Je bent dus in staat om doelen te stellen, prioriteiten te bepalen en richting te geven aan je handelen. Zo word je niet ingezet voor de plannen van anderen, maar realiseer je je eigen plannen en doelen, in samenwerking met de ander.